การพิจารณาคุณภาพของอัญมณีก็เพื่อที่จะทราบถึงคุณสมบัติ คุณค่า และราคา ของอัญมณีนั้น ๆ ซึ่งขึ้นอยู่กับความนิยมของคน คุณสมบัติตามธรรมชาติของอัญมณีแต่ละประเภท คุณสมบัติเฉพาะตัวของอัญมณีแต่ละชนิด นอกจากนี้คุณภาพของอัญมณีแต่ละประเภท แต่ละชนิด แต่ละเม็ด ก็จะไม่เหมือนกันมีความแตกต่างกันในรายละเอียดบ้างไม่มากก็น้อยโดยทั่วไปมีหลักเกณฑ์พื้นฐานในการพิจารณาคุณภาพของอัญมณี ดังนี้
เป็นองค์ประกอบสำคัญอันดับแรกในการพิจารณาประเมินคุณภาพของพลอยซึ่งมีรายละเอียดที่จะต้องพิจารณาหลายประการ เช่น รสนิยมแต่ละบุคคล แต่ละยุคสมัย แต่ละชนชาติ ความสามารถส่วนบุคคลในการมองสีต่าง ๆ เป็นต้น สำหรับเพชรถือเอาความไม่มีสีเป็นสำคัญ ส่วนพลอยถือเอาสีของตัวพลอย ความมืด-สว่าง และความเข้มของสีพลอยเป็นสำคัญ
เป็นองค์ประกอบสำคัญอันดับแรกในการพิจารณาประเมินคุณภาพของเพชรซึ่งมีรายละเอียดที่จะต้องพิจารณาหลายประการ เช่น ตำหนิภายนอก มลทินภายใน ซึ่งมลทินภายในนั้นจะต้องพิจารณาเป็นกรณีพิเศษเกี่ยวกับจำนวน ความมากน้อย ขนาด ที่ตั้ง และชนิดของมลทินเหล่านั้น เพชรและพลอยส่วนใหญ่ที่สะอาดสดใสไร้มลทินหาได้ยากมาก
เป็นการพิจารณาถึง รูปร่าง แบบ สัดส่วน และฝีมือของการเจียระไน การเจียระไนเป็นองค์ประกอบที่สำคัญ คือ ช่วยเพิ่มความงามของสี ความใส ประกายของเพชรและพลอยให้มีมากขึ้น
น้ำหนักมาตรฐานในการซื้อขายอัญมณีมีหน่วยเป็น กะรัต (Carat) ๑ กะรัตมีน้ำหนักเท่ากับ ๐.๒๐๐ กรัม และใน ๑ กะรัต ยังถูกแบ่งย่อยออกได้เป็น ๑๐๐ จุด หรือสตางค์ ดังนั้น ๑ จุด หรือ ๑ สตางค์ จะมีน้ำหนักเท่ากับ ๐.๐๐๒ กรัม โดยทั่วไปอัญมณีที่มีขนาดใหญ่จะหายากทำให้ราคาต่อกะรัตสูงขึ้น
* หลักเกณฑ์ทั้ง ๔ เรียกว่า ๔ C